مرجان ساتراپی کیست؟ مرجان ساتراپی 22 نوامبر 1969 در رشت به دنیا آمده است. دختر یکی یکدانه ی خانواده ای روشنفکر و مارکسیست است و کودکی و نوجوانی خود را در تهران گذرانیده است. تا زمان انقلاب، در مدرسه ی فرانسه زبان و مختلط ژاندارک و رازی درس خوانده است. نه ساله بوده که انقلاب شده است. سالهایی از جنگ ایران و عراق را در تهران به سر برده و سپس اواخر سال 1984 به وین رفته و در دبیرستان فرانسه زبان شهر وین تحصیل کرده است. مرجان دوران بلوغ خویش را در اتریش سپری کرده است و سپس در هیجده سالگی به ایران بازگشته است.

کارنامه مرجان ساتراپی: مرجان از سال 1989 تا 1993 در دانشکده ی هنرهای زیبای دانشگاه آزاد در رشته ی ارتباط تصویری درس خوانده است و از سال 1990 تا 1994، به نوبت و یا هم زمان، به عنوان تصویرگر مجله ها و یا تدریس زبان فرانسه و زبان انگلیسی و نقاشی و یا به عنوان گرافیست و . . . مشغول به کار بوده است. مرجان ساتراپی در سال 1994 راهی فرانسه شد و تا سال 1997 در استرازبورگ (فرانسه) در رشته ی تصویرگری آموزش دید. او از سال 1997 در پاریس زندگی میکند و حرفه اش نقاشی و تالیف کتابهای کودکان است و با مجلات و روزنامه های متعددی همکاری دارد. مرجان ساتراپی، اولین مولف کتابهای مصور ایرانی است.

پیش از این، مرجان دو کتاب کودکان "هیولاها ماه را دوست ندارند" و "اژدر" را در فرانسه به چاپ رسانیده بود که طراحی مجموعه کتاب "پرسپولیس" را به تشویق "داوید ب" شروع کرد و چاپ و انتشار "پرسپولیس" بود که برای مرجان ساتراپی محبوبیتی کم نظیر به همراه آورد. "پرسپولیس" جایزه های متعددی را در جشنواره های معتبر کتاب کودک و کتاب مصور و طراحی کتاب فرانسه و بلژیک و اسپانیا از آن خود کرد. "پرسپولیس" که تاکنون چهار جلدش چاپ و منتشر شده است، تا به حال به چند زبان زنده ی دنیا ترجمه شده است. گلدوزی ، یک کتاب مصور زنانه است. در گلدوزی سه نسل زن ایرانی در یک مهمانی به سخن می آیند و از خصوصی ترین مشکلات زنان ایرانی پرده برمی دارند. یکی از کتابهای مصور مرجان ساتراپی که جایزه بهترین آلبوم جشنواره ی بین المللی کتابهای مصور آنگولم 2004 را از آن خود کرد "خورش مرغ با آلو" نام دارد. "خورش مرغ با آلو" برخلاف نامش کتابی درباره ی آشپزی و شکم چرانی نیست، بلکه درباره ی عشق به موسیقی است و نیاز انسان به غذای روح. مرجان ساتراپی بارها در جشنواره های مختلف کتاب مصور و کتاب کودک برنده جوایز متعددی شده است.

پرسپولیس چیست؟ مرجان در دوره ی دوم مهاجرت و در فرانسه به نوشتن کتابهای مصور پرداخت. مرجان مانند اکثر مهاجران که تجربیاتی مانند انقلاب و جنگ را پشت سر گذاشته بود پر از حکایت و داستان بود و غالباً داستانهای خود را برای اطرافیان تعریف می کرد و به تشویق داوید بی که به او گفت: "مرجان برو و این داستانها را بنویس!" به نوشتن داستان زندگی خود و اطرافیانش پرداخت. پرسپولیس داستان مصور سیاه سفیدی است که تاکنون چهار جلد آن به چاپ رسیده است.

"پرسپولیس" ، داستان زندگی خود مرجان در سالهای انقلاب است. این اتوبیوگرافی مصور، در کنار روایت زندگی دختر بچه ای خردسال، از نگاه مرجان ــ که کودکی است ــ پایان دوره ی شاه و پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق را شرح میدهد. از نگاه مرجان، دخترکی نه ساله، بزرگ شده در خانواده ای مدرن با اندیشه ای مارکسیستی، کتاب مصور "پرسپولیس" به سادگی و شیرینی تاریخ معاصر ایران را تصویر میکند. "پرسپولیس" در عین سادگی، کتابی عمیقا سیاسی است و نشان دهنده ی اعدام ها و شکنجه ها و بمب باران ها. علیرغم حقایق تکان دهنده ای که کتاب "پرسپولیس" برایمان تصویر میکند، داستان "پرسپولیس" به هیچ وجه، تلخ و ناراحت کننده نیست. ما با طنز و به سادگی با لبانی پر از خنده و گاهی با چشمانی پر از اشک، از طریق داستان زندگی مرجان، زندگی درونی و زندگی اجتماعی ایران امروزی را زیر فشار و سلطه ی حکومت های خودکامه و سلطه گر مشاهده میکنیم. "پرسپولیس" در عین مصور بودن، فصل بندی شده هم هست.

"پرسپولیس 1" که در هشت فصل تدوین شده است و "روسری"‌نام اولین فصل آن است . . . داستان مرجان کوچک است در دبستان و پایان سلطنت پهلوی و پیروزی انقلابی که بعدا فقط اسلامی شد. کتاب اول با ملاقات مرجان کوچک با عمو "انوش" و سپس اعدام "عمو انوش" به پایان میرسد.

"پرسپولیس 2" ــ این کتاب که در ده فصل تدوین شده است، داستان زندگی مرجان در سالهای جنگ و مرگ و یا دربه دری آشنایان مختلف را در برمیگیرد. کتاب دوم با خروج مرجان از ایران به قصد اتریش به پایان میرسد.

«پرسپولیس 3" ــ داستان زندگی مرجان در دوران بلوغ در وین است و ماجراهای یک دختر مهاجر یا یک تبعیدی نوجوان و اولین تجربیات عشق و بلوغ او در کنار مشکلات زندگی مهاجری جوان را نشان میدهد. در کتاب سوم، مرجان پس از یک شکست عشقی و گذراندن دورانی سخت در تنهایی و بیماری و سرگردانی دوباره به ایران برمیگردد.

«پرسپولیس 4» ـ ادامه ماجراهای مرجان در بازگشت از وین به تهران است و دوران دانشجویی او در دانشگاه آزاد و تجربیات یک دانشجوی هنر در زیر پوشش جمهوری اسلامی. در «پرسپولیس 4» فضای تنگ سنتی بیرونی و عدم امکان معاشرت برای جوانان و نبودن تفریحات سالم و نبود حداقل آزادی برای جوانان به خوبی تصویر میشود. در «پرسپولیس 4»، مرجان با رضا ــ جوانی هم نسل خودش ــ در شرایطی محدود و شتابزده ازدواج میکند. تب تندی که زود عرق میکند و ازدواجی که سرانجام به جدایی می انجامد. «پرسپولیس 4»، داستان نسلی است که مدرن است و میخواهد مدرن باشد ولی ناچار است که شرایط سنتی روابط در جامعه ای سنتی را رعایت کند و این دوگانگی زندگی و دوچهرگی فرهنگی در «پرسپولیس 4» به خوبی نشان داده شده است.

<**ادامه مطلب...**>

چرا نام کتاب پرسپولیس است؟ در کتاب اشاره ای کوتاه به سفری خانوادگی به پرسپولیس می شود و همین. ولی پرسپولیس تبدیل به نام کتاب می شود و یکی از کششهای داستان در این است که می خواهیم بدانیم آیا بالاخره به پرسپولیس رفتند؟ در پرسیولیس چه خبر است؟ پرسپولیس از دید مرجان چگونه خواهد بود؟ ایا با همه ی وقایعی که رخ می دهد پرسپولیس جان سالم به در خواهد برد و یا این که پرسپولیس که دو هزار سال است روی پاهایش ایستاده نیز ویران خواهد شد. آیا روزی به پرسپولیس خواهند رفت؟

مرجان در کتابهایش مدام از علائم و نشانه ها و فرهنگ ایرانیان استفاده می کند و از طرق تصاویری ساده، به تاریخ معاصر و تاریخ کهن و داستانها و حتا اساطیر و شاعران کلاسیک مانند خیام و مولوی و نویسندگان جدید مانند صادق هدایت اشاره دارد. او تفکر عرفانی و عشق به هنر و نیاز ایرانی را به آزادی و غذای روح به تصویر می کشد.

چرا پرسپولیس محبوبیت پیدا کرد؟ مسلط بودن به فرهنگ شرق و غرب به مرجان کمک می کند تا کدهای فرهنگی را بشناسد و با هر ملتی به زبان خودش حرف بزند و حتا زبان تصاویر را برای بهتر نمایاندن وقایع به کار بگیرد و از طریق بیانی چندصدایی با خواننده ارتباط برقرار کند. خواننده فرانسوی که پس زمینه بینوایان ویکتور هوگو و ماجراهای کوزت کوچک و ژان والژانی که حالا آقای شهردار شده است و در شلوغی و بلبشوی انقلاب مدام جا به جا می شوند در حافظه خود دارد، با خواندن ماجراهای مرجان کوچک در سالهای انقلاب می فهمد که در ایران چه اتفاقی افتاده است و اکنون چه چیزی در جریان است.

آموزش به زبان ساده: کتابهای مرجان ساتراپی بسیار آموزشی و بخصوص آموزشی به زبانی بسیار ساده است. او هر بار و در هر کتاب ذهن خود را بر روی مسئله ای متمرکز نگه میدارد و آن پرسش را درونمایه ی اثر خود قرار میدهد و بعد در کنار تصاویر گویا و روشن خویش، با استفاده از دیالوگ (پرسش و پاسخ) و همچنین با نقل حکایاتی ساده و پرمعنا آن مسئله را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار میدهد و برای خواننده آشکار میکند. نقشهای مرجان ساتراپی طرح های ساده ای است و داستان و ماجراهایی که او نقل میکند هم ماجرای زندگی روزمره ی ایرانیان معاصر است ولی ویژگی کار مرجان ساتراپی در طرح مسایل حساس است. او با نگاهی دقیق و موشکاف و عمیق، نظرگاه خود را نسبت به همان مسایل و همان رویدادها به روشنی برایمان تصویر میکند. از ویژگیهای دیگر کار ساتراپی استفاده از داستان و دیالوگ برای فهماندن واقعه و یا برعکس، استفاده از طرح ها برای ملموس نمایاندن گفت و گوهاست. طرح و دیالوگ پا به پای هم، یکدیگر را پر رنگ و تکمیل میکنند. قلم ساتراپی چه هنگام نوشتن و چه هنگام رسم کردن در جهت فهماندن مطلب و پر رنگ کردن مطالب اصلی و حذف حاشیه پردازی ها و یاوه گویی های بیهوده پیش میرود و از این رو کشدار و خسته کننده نمیشود و همیشه برای خواننده پرکشش است.

انتقال فرهنگ از طریق داستانهای آموزشی: دیالوگ ها و متن به زبان فرانسه است ولی ساتراپی در عین اینکه به زبان فرانسه ی ساده ای مینویسد میراث فرهنگی شرقی خود را به خوبی حفظ کرده است و رگه های تاثیرات و طنز و تلخ اندیشی و مرگ اندیشی صادق هدایت را میتوان به خوبی در میان داستان های مرجان ساتراپی یافت. مرجان ساتراپی با نگاهی امروزی به تاریخ معاصر ایران و به تاریخ پشت سر خود و مسایل جامعه ی ایران امروز مینگرد. او به عنوان یک نویسنده ی ایرانی امروزی، هم با تصویرپردازی و هم با نوشته، طرحی گویا و آشکار از زمانه و روزگار خود میزند. طرحی که بسیار ساده است. طرحی ساده با زبانی ساده که نزدیک شدن به آن نیز بسیار ساده است. مرجان ساتراپی از طریق همین سادگی و ایجاز بهتر از هر سفیر فرهنگی دیگری، ایران امروز را به دنیای غرب معرفی میکند و از این جهت کارش بسیار تحسین برانگیز است.

سبک مرجان ساتراپی: مرجان ساتراپی با تسلط به دو فرهنگ غربی و ایرانی خود، ترجمه ی درست و ساده ای از زندگی ایرانیان به غربی ها میدهد. ترجمه و تفسیری که برای آنان بسیار سرگرم کننده و گیراست. او به زبان تصویر نیز بسیار مسلط است و گاهی با یک جمله و یک تصویر کاری را میکند که در ادبیات با پر کردن صفحات بسیاری میتوان به نتیجه ای مشابه آن دست یافت. مرجان ساتراپی از همه ی توانایی های خود بهره میگیرد تا زخم های روح هنرمندی را که دیگران بر اثر بی فکری ها و کوته فکری ها، تارش و یا قلمش را شکسته اند رسم کند. مرجان ساتراپی نماینده ?شکار و سفیری برای دیگراندیشانی است که اندیشه ای امروزی و سازنده دارند و عمیقاً به کشور خود عشق می ورزند و ایرانیان امروزی را هم گام با زمان پیش می روند را تصویر می کند. "خورش مرغ با آلو" علیرغم نامش شعری بسیار رسا و گویا در ستایش هنر و معنویت و آزادی است.

مرجان استراپی در مورد کار خود و انگیزه ی خود در دیداری با رابرت چالمرز گزارشگر ایندیپندنت که در پاریس صورت گرفت و مقاله او در اول اکتبر سال 2006 در اینیپندنت چاپ شد:"می نویسم برای این که میخواهم نشان بدهم انسانم، مثل بقیه ایرانی ها در کشورم. و این وضعیت کنونی که شما، در غرب آن را خیلی عقب مانده در می یابید، یک میلیون بار برای ایرانی ها سخت تر است، زیرا آنها هستند که مستقیما از عواقب آن رنج می برند."
ساتراپی در گفتگو با مجله استودیو از شیوه و سبک خود برای ساختن فیلم پرسیولیس اینطور می گوید: "می توان از آن به عنوان رئالیسیم استیلیزه نام برد. به خصوص که مادر فضای انیمیشن نیستیم! اجازه آن را نداشتیم که در زمینه حالات و احساسات چهره ها هر کاری بکنیم. این نکته ای حیاتی بود که می بایست به همه طراحان و دست اندرکاران فیلم انتقال می دادیم. فیلم به ترکیبی از اکسپرسیونیسم آلمان و نئورئالیسم ایتالیا می ماند. با صحنه هایی بسیار امروزی، بسیار واقعگرا و در عین حال بسیار گرافیکی که در آن تصویر به مرز انتزاع می رسد.

کتابهای پرسپولیس در چند بخش با کلماتی ساده و تصاویری سیاه و سفید و بسیار گویا، انقلاب و جنگ ایران و عراق و دستگیره ها را توسط حزب الله تازه به قدرت رسیده نشان می دهد. پرسپولیس با نقل تاریخ معاصر به زبان ساده و زبانی شیوا، کاری ساده و گویا و زیبا و پرکشش است. مرجان ساتراپی که در جلد سوم و چهارم پرسپولیس نشان م دهد که روح حساس و هنرمندش زخم های عمیقی برداشته است و زمانی را با وسوسه ی خودکشی و حتا اقدام به خودکشی به سر رسانده است. مرجان ساتراپی در کنار نقل و تصویر کردن زندگی تاکنون، بخشی از تاریخ معاصر را نیز نشان می دهد. در خورش مرغ با آلو مرجان، دوران تاریخی پیش از تولد خود را، یعنی دوره ی مصدق و ملی شدن نفت و به دنبالش خلع مصدق از نخست وزیری و کودتای سیا در ایران را نیز به تصویر میکشد. در خورش مرغ با آلو فضای داستان، فضای سالهای شکست پس از کودتای سیا در ایران است و نمایانگر سرخوردگی و شکستن و بریدن و افسردگی و خودکشی و مرگ ترقیخواهان و روشنفکران و هنرمندان ایرانی در آن سالها. ازدواج ناصرعلی با ناهید هم به شکلی نمادین یادآور به روی کار آمدن حکومتی است خودکامه و دست نشانده برای در اختیار گرفتن قدرت و نفت. پایان شوم داستان نیز باز به شکلی نمادین پایان شومی برای یک ملت و هنرمند دوران اوست. مرجان ساتراپی معمولاً در کتابهایش، داستان زندگی خود و یا یکی از بستگان و نزدیکانش را نقل میکند. داستانهای او همیشه براساس ماجراهای واقعی است که با داستانهایی که از اطرافیان و نزدیکانش شنیده است مخلوط میشود. او نیز مانند بسیاری از بیوگرافی نویسان و مانند بسیاری از نویسندگان بنابه ضرورت داستان و در جهت ساختار اثر، در داستان خود دیگرگونی هایی میبخشد. بازی با عدد نه (9) که عددی پرمعنا و عرفانی و معنوی است و با استفاده از عدد شش که عدد تکامل و آفرینندگی است، بیش از هر چیز نشاندهنده ی هشیاری و دقت بسیار نویسنده در جهت خلق ساختار اثر و ریزه کاری های پنهانی اثر و لایه های مختلفی به متن بخشیدن است. مرجان ساتراپی با بازگو کردن و به تصویر کشیدن داستان زندگی و مرگ ناصرعلی خان، عشق به هنر و عشق به موسیقی را نیز تصویر میکند. در کنار خواندن بیوگرافی مصور ناصرعلی خان، تفکر عرفانی و معنویت در هنر به زبانی ساده و در نهایت ایجاز همراه با حکایاتی بسیار گویا و تصاویری ساده برای خواننده توصیف میشود.

فیلم پرسپولیس: محبوبیت کم نظیر مرجان ساتراپی و پرسپولیس هایش در فرانسه و در غرب باعث شد که به فکر ساختن فیلمی کارتونی از پرسپولیس بیفتد. فیلم پرسپولیس حاصل دو سه سال کار مداوم و نتیجه ی مشارکت ونسان پرنو با مرجان ساتراپی در زمینه تدوین و دکوپاژ فیلم است. در کل حدود نود نفر همکاری فنی داشته اند تا فیلم ساخته شده است. کاترین دونو و دانیل داریو و چیار ماسترویانی و سیمون آبکاریان به جای شخصیتهای فیلم حرف می زنند. فیلم در ?? ژوئن برای عموم به روی پرده خواهد آمد ولی در این نمایش خود در روز ?? مه در کن تماشاگران دقایق بسیاری با تشویق و دست زدن به مرجان ساتراپی علاقه و توجه خود را نشان دادنذ.

مرجان ساتراپی درباره فیلم پرسپولیس به خبرگزاری فرانسه گفت:«این فیلم داستانی درباره زندگی است. فیلمی که خواهان عشق و صلح است. بعد از این که شما فیلم را ببینید دیگرتمایلی به جنگ و انقلاب نخواهید داشت». ساتراپی در واکنش به اظهارات مقام های رسمی ایران علیه «پرسپولیس» به خبرنگار رادیو فردا می گوید: پرسپولیس یک فیلم سیاسی نیست، بلکه فیلمی جهانی است و روایت هایی را بیان می کند که هر روز در نقطه ای از دنیا اتفاق می افتد.« فیلم درباره صادق بودن با خود است، درباره انسانیت است». فیلم پرسپولیس ذر شصمین جشنواره فیلم کار یکی از دو فیلم برگزیده هیئت داوران بود و مورد تقدیر قرار گرفت.

ساتراپی پس از دریافت جایزه گفت: "اگر مردم بیایند و این فیلم را بینند و بگویند آنها (ایرانی ها) هم مانند ما انسان هستند فیلم موفق بوده است." علیرغم اعتراضات جمهوری اسلامی که اکنون مالک ایران شده است و همه ی موازین و معیارهای من درآوردی و ساختگی خود را حتا در خارج از مرزها به جهان تحمیل می کند، مرجان ساتراپی با هنر خود نشان می دهد که عمیقاً ایرانی است و دلش برای ایران و آینده ی ایران می طپد. ساتراپی جایزه خود را متعلق به همه ایرانیان دانست.

مهستی شاهرخی